Existe-t-il un développement idéal au profit de la Construction Européenne?

9th FORUM INSULEUR

Αθήνα, 21 Νοεμβρίου 2009 – Ξενοδοχείο Χανδρής – Μετροπόλιταν

Κυρίες και κύριοι,

Είναι γεγονός ότι, η παγκόσμια οικονομία διέρχεται μια από τις πιο κρίσιμες περιόδους των τελευταίων δεκαετιών Οι τελευταίοι μήνες, ιδιαίτερα πλούσιοι σε γεγονότα και εξελίξεις, έδειξαν ότι η παγκόσμια αλληλεξάρτηση των οικονομικών συστημάτων και αγορών θα μας επιφυλάσσει όλο και μεγαλύτερες εκπλήξεις στο μέλλον.

Αντίστοιχα, ο ευρωπαϊκός χώρος βρίσκεται πλέον στο σταυροδρόμι πολλών μεταβολών.

Ο εντεινόμενος διεθνής ανταγωνισμός επηρεάζει τις προϋποθέσεις για βιώσιμη ανάπτυξη, πρόοδο και κοινωνική ευημερία, ενώ οι πιέσεις που ασκούνται στις οικονομίες απαιτούν την ανάληψη πρωτοβουλιών αντιμετώπισης των ολοένα και μεγαλύτερων προκλήσεων.

Στο ίδιο πλαίσιο, οι περιφέρειες και ιδιαίτερα οι νησιωτικές, βρίσκονται αντιμέτωπες με πολλές και ποικίλες μεσο και μακροπρόθεσμες προκλήσεις. Ορισμένες εξ αυτών είναι εξωγενούς χαρακτήρα, όπως η αυξανόμενη παγκοσμιοποίηση, η άνοδος των τιμών της ενέργειας, η σημαντική μεταναστευτική πίεση ή η κλιματική αλλαγή. Άλλες είναι ενδογενούς φύσης, όπως οι δημογραφικές αλλαγές (γήρανση του πληθυσμού) ή η αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος.

Μέσα στα επόμενα έτη όλες αυτές οι προκλήσεις  και οι απαντήσεις που θα; δοθούν σε αυτές θα σχεδιάσουν έναν νέο περιφερειακό χάρτη της Ευρώπης. Ο αντίκτυπος της αυξανόμενης οικονομικής πίεσης από τους παγκόσμιους ανταγωνιστές, η ηλικία των κοινωνιών μας, οι εξελίξεις στην αγορά ενέργειας και η κοινωνική πόλωση θα γίνουν ιδιαίτερα αισθητές σε περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο.

Με βάση τον ορισμό της Eurostat υπάρχουν περίπου 450 νησιά στην ΕΕ που καλύπτουν το 4,5% του εδάφους.  Υπάρχουν, σήμερα, 16 διοικητικές περιφέρειες (Nuts Ι & II) αμιγώς νησιωτικές ενώ, παράλληλα σημαντικός αριθμός μικρών παράκτιων νησιών τα οποία δεν αποτελούν ούτε αυτόνομη διοικητική μονάδα (πχ. πολλά νησιά της Βρετάνης). Περίπου 21 εκατομμύρια πολίτες της ΕΕ (4,2% του πληθυσμού)  ζουν σήμερα σε μια από τις 20 νησιωτικές περιφοχές ή στα πολυάριθμα παράκτια νησιά που είναι κατάσπαρτα στα παράλια των χωρών της ΕΕ.

Τα νησιά μπορούν να συμβάλλουν περισσότερο στην ισόρροπη ανάπτυξη του ευρωπαϊκού χώρου: Παράγουν τοπικά αγαθά που μπορούν να έχουν καλύτερη τύχη στις διεθνείς αγορές λόγω της μοναδικότητάς τους,  πλεονεκτούν στον τουρισμό ενώ, παράλληλα, διαθέτουν πλούσια φυσικά οικοσυστήματα και σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία. Επίσης, και σε πολλές περιπτώσεις, τα νησιά αποτελούν τα εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε. παρέχοντας στρατηγικές θέσεις για την ανάπτυξη εμπορικών σχέσεων με τρίτες χώρες, την προστασία των θαλάσσιων και εναέριων μεταφορών ή ακόμα και για την ίδια της την ασφάλεια.

Από την άλλη πλευρά, τα νησιά συμπεριλαμβάνονται μεταξύ των λιγότερο αναπτυγμένων περιφερειών της ΕΕ. Ο νησιωτικός χώρος έχει χαρακτηριστικά καθαυτά δικά του, τα οποία επηρεάζουν την οικονομική ανάπτυξη : το μικρό μέγεθος, ο κατακερματισμός των αγορών, η περιφερειακότητα, η απομόνωση, η ασυνέχεια του χώρου, η περιορισμένη φέρουσα ικανότητα από φυσικής, οικονομικής και κοινωνικής πλευράς, επηρεάζουν ουσιωδώς τα δεδομένα.

Έτσι, αν εξετάσει κανείς τους δείκτες ανταγωνιστικότητας και τη δυναμικότητα των οικονομιών, δηλαδή το κατά κεφαλήν ακαθάριστο προϊόν, την τομεακή διάρθρωση, τη δημογραφία, το επίπεδο εκπαίδευσης, την απασχόληση, την παραγωγικότητα, την έρευνα, διαπιστώνει ότι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τα νησιά παρουσιάζουν σημαντικές αποκλίσεις από τις ηπειρωτικές περιφέρειες και ειδικότερα τις πιο δυναμικές από αυτές.

Οι ιδιαιτερότητες αυτές έρχονται σε αντίθεση με τα βασικά χαρακτηριστικά του κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης που βασίζεται στις οικονομίες κλίμακας, την αστικοποίηση και την οικονομική αποτελεσματικότητα.

Η αδυναμία των νησιωτικών επιχειρήσεων να ανταγωνιστούν παρόμοια προϊόντα που παράγονται στην ηπειρωτική χώρα, δημιούργησε σοβαρό μειονέκτημα, το οποίο, σε συνδυασμό με τις σημαντικές αλλαγές που σημειώθηκαν στις μεταφορές (μείωση του ρόλου των θαλάσσιων μεταφορών και διαφοροποίηση των θαλάσσιων δρόμων) μπορεί να οδηγήσει στην περιθωριοποίηση των νησιών και την περαιτέρω συρρίκνωση της παραγωγικής τους βάσης, την απροθυμία ιδιωτών να επενδύσουν αλλά και την εγκατάλειψη από το πλέον παραγωγικό ανθρώπινο δυναμικό.

Είναι λοιπόν σαφές ότι, δεν πρόκειται για ζητήματα συγκυριακού αλλά διαρθρωτικού χαρακτήρα, τα οποία αναδεικνύουν και την αδυναμία των νησιών να ενταχθούν στην εσωτερική αγορά, αφού δεν διαθέτουν τις απαραίτητες συνθήκες που θα τους επιτρέψουν να αξιοποιήσουν όλα τα οφέλη που προσφέρει η εσωτερική αγορά 500 εκατομμυρίων καταναλωτών.

Είναι γεγονός ότι, αν και μέχρι σήμερα οι βασικές αρχές του αναπτυξιακού μοντέλου δεν έχουν ανατραπεί, έχουν επέλθει σημαντικές αλλαγές, οι οποίες επιδρούν ευθέως στις δυνατότητες ανάπτυξης των νησιών, όπως :

­    οι τεχνολογικές αλλαγές (πχ ανάπτυξη νέων μορφών ενέργειας, τεχνολογίες μερικής υποκατάστασης φυσικών πόρων, πρόοδος στον τομέα των μεταφορών) που μπορούν να περιορίσουν τις επιπτώσεις από το μικρό μέγεθος και την απομόνωση,

­    η ενίσχυση του ρόλου των υπηρεσιών στο σχηματισμό του εθνικού πλούτου, γεγονός που αποδεσμεύει τα νησιά από τους περιορισμούς που επιβάλλει η έλλειψη επαρκών πόρων, η μικρή φέρουσα ικανότητα τους ή η μικρή τοπική αγορά.

­    η στροφή στην ποιότητα, η προτίμηση για προϊόντα μη μαζικής παραγωγής και υψηλής ποιότητας, η διάθεση προσέγγισης τοπικών πολιτισμών, η βελτίωση του πλαισίου της καθημερινής ζωής, η ποιότητα του περιβάλλοντος,.

­    η αυξανόμενη ζήτηση ανθρώπων με υψηλό επίπεδο εξειδίκευσης για εγκατάσταση τους σε περιοχές με φυσικό και δομημένο περιβάλλον αλλά και με υπηρεσίες υψηλής ποιότητας,

Έτσι, η σταδιακή μεταβολή του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο μπορεί να εξελίσσονται τα νησιά, δημιουργεί καλύτερες συνθήκες ανάπτυξης. Ωστόσο, το κρίσιμο ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο οι δυνατότητες για αυτόνομη αναπτυξιακή διαδικασία μπορούν να αξιοποιηθούν από τις νησιωτικές περιοχές και κάτω από ποιες προϋποθέσεις, ιδίως μέσα στο ενιαίο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Ή ακόμη, αποτελεί η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, το κατάλληλο πλαίσιο;

Διαχρονικά, η αντιμετώπιση του αναπτυξιακού ζητήματος των νησιών συνολικά, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιομορφίες τους, είχε ως συνέπεια, οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν να είναι αναποτελεσματικές: η μη διαφοροποίηση των αναπτυξιακών στόχων και των χρησιμοποιούμενων μέσων με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους δεν προσέφερε λύσεις στα νησιά ώστε να σταθούν με αξιώσεις σε σχέση με άλλες περιοχές, κυρίως αστικές, μέσα στο συγκεκριμένο μοντέλο ανάπτυξης.

Το ίδιο παρατηρείται σήμερα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Μπροστά στη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται, τα νησιά αναμένεται να βρεθούν σε ακόμη δυσμενέστερη θέση από πριν, όπως δείχνουν και σχετικές μελέτες της ΕΕ. Η διεύρυνση της ΕΕ προς τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης φαίνεται να ισχυροποιεί αυτή τη τάση. Οι δε παρεμβάσεις των διαρθρωτικών ταμείων (τα ΚΠΣ), που έχουν ως στόχο τη συμβολή στη μείωση της απόκλισης μεταξύ αναπτυγμένων και μη περιοχών δεν φαίνεται να αρκούν.

Η λογική της επιβολής ενιαίων όρων ανταγωνισμού μεταξύ μητροπολιτικών και νησιωτικών περιοχών στη λογική της ενοποίησης της εσωτερικής αγοράς, με την κατάργηση των ειδικών καθεστώτων που ίσχυαν για διάφορες νησιωτικές περιοχές αγνοεί τις συνθήκες κάτω από τις οποίες λειτουργούν μικρές και απομακρυσμένες περιοχές (συνθήκες ατελούς λειτουργίας της αγοράς, υψηλό κόστος μεταφορών κλπ).

Για τις νησιωτικές περιοχές η έννοια της ενιαίας αγοράς έρχεται σε αντίθεση με τα χαρακτηριστικά των νησιών, ενώ, παράλληλα, η άκριτη και χωρίς παρεκκλίσεις εφαρμογή της ακυρώνει τις ίδιες τις διαρθρωτικές παρεμβάσεις της ΕΕ :

Στο πλαίσιο αυτό ελλοχεύουν τρεις κίνδυνοι :

­    Η επιβαλλόμενη αναδιάρθρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων από την ενοποίηση της αγοράς μπορεί να περιορίσει περισσότερο την παραγωγική βάση των νησιών αυξάνοντας την ανεργία.

­    Η άμεση ή έμμεση εξάρτηση των μεγάλων και δυναμικών τοπικών επιχειρήσεων από εκείνες του κέντρου, αυξάνει την τεχνολογική εξάρτηση των νησιών.

­    Η εμμονή των νησιών στην παραγωγή συγκεκριμένου τουριστικού προϊόντος έχει φτάσει στο ανώτατο σημείο συμβολής του στην ανάπτυξη θέτοντας σε κίνδυνο και τη βιωσιμότητά του.

Η ανάπτυξη του νησιωτικού χώρου απαιτεί παρεμβάσεις μέσω μιας συγκροτημένης κοινής νησιωτικής πολιτικής. Η πολιτική αυτή δεν θα πρέπει να εντάσσεται μόνο στο πλαίσιο μιας προσπάθειας σύγκλισης που αποβλέπει απλά στη μεταβίβαση πόρων από την ΕΕ, αλλά να δημιουργεί με θεσμικά και άλλα μέσα συνθήκες πραγματικής σύγκλισης και επανένταξης των νησιών στην αναπτυξιακή διαδικασία της ΕΕ.

Παρά την αναγνώριση της ιδιαιτερότητας των νησιών πού έχει εκφραστεί σε πολλά επίπεδα και από όλα τα όργανα της ΕΕ αλλά και άλλους διεθνείς οργανισμούς, καμιά τέτοια πολιτική δεν έχει εφαρμοστεί. Τα προγράμματα που έχουν υιοθετηθεί από την, δεν συνιστούν ολοκληρωμένη πολιτική για τη βιώσιμη ανάπτυξη των νησιών.

Κατά συνέπεια, το κλειδί για την επιτυχία δεν είναι η αναζήτηση πολιτικών one size fits all αλλά μια bottom up προσέγγιση, στο πλαίσιο πάντοτε της εφαρμογής της αρχής της επικουρικότητας. Με την προοπτική αυτή, τα Επιχειρησιακά Προγράμματα πρέπει να θεωρηθούν ως μια καλή βάση για τη μελλοντική περίοδο 2014 – 2020. Στόχος της πολιτικής αυτής θα πρέπει να είναι η επίτευξη της Οικονομικής και Κοινωνικής Συνοχής, η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ΕΕ, η βέλτιστη αξιοποίηση των κοινοτικών πόρων.

Στο πλαίσιο αυτό, το σχέδιο της νέας Συνταγματικής Συνθήκης δίνει τη νομική βάση για το σχεδιασμό συγκεκριμένων μέτρων για όλα τα νησιά και όχι μόνο τις εξόχως απομακρυσμένες περιοχές του άρθρου 299 της τρέχουσας Συνθήκης και συνακόλουθα τις δυνατότητες διεκδίκησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο μιας ενιαίας και συγκροτημένης ειδικής στρατηγικής για τα νησιά, με αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων του και συγκεκριμένα μέτρα εντός ενός ολοκληρωμένου πλαισίου πολιτικής.

Ένα τέτοιο πλαίσιο θα μπορούσε πχ να περιλαμβάνει:

­    Ανάληψη καθοδηγητικού ρόλου από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο σχεδιασμό, παρακολούθηση και αξιολόγηση της πολιτικής αυτής έτσι ώστε ο ιδιαίτερος χαρακτήρας των νησιών να λαμβάνεται υπόψη κατά τη χάραξη πολιτικής για το σκοπό της επίτευξης της χωρικής και οικονομικής Συνοχής αλλά και κατά τη λήψη μέτρων στο πεδίο του περιβάλλοντος, των μεταφορών, της ενέργειας.

­    Ευέλικτη προσέγγιση από την ΕΕ σε ζητήματα πολιτικής και νομοθεσίας, δεδομένου του κόστους επενδύσεων στα νησιά που επιβαρύνεται από την έλλειψη υποδομών μεταφορών και περιβάλλοντος αλλά και τις ενεργειακές ανάγκες.

­    Καθορισμό νέου ταμείου για τα νησιά κατά την αναθεώρηση των δημοσιονομικών προοπτικών 2007-2013.

­    Προτεραιότητα στην ενεργειακή ασφάλεια των νησιών και η εφαρμογή έργων παραγωγής ενέργειας  με τη χρήση νέων τεχνολογιών και ΑΠΕ.

­    Μελέτη του αντίκτυπου της κλιματικής αλλαγής στο νησιωτικό χώρο και ιδίως προβλημάτων όπως π.χ. η ξηρασία και η προώθηση της ανάπτυξης.

­    Εξέταση της δυνατότητας κρατικών ενισχύσεων στα νησιά σχετικά με το κόστος των καυσίμων, της ενέργειας γενικότερα, τα οποία επιδρούν στην ανταγωνιστικότητά τους. Θα μπορούσε να εξεταστεί η δυνατότητα στις επόμενες κατευθυντήριες γραμμές κρατικών ενισχύσεων περιφερειακού χαρακτήρα, ενίσχυσης των λειτουργικών εξόδων στα νησιά χωρίς τους περιορισμούς που τίθενται σήμερα.

­    Έμφαση στην ανάπτυξη της ευρυζωνικότητας και την προώθηση μέτρων επίλυσης δυσκολιών στα νησιά, υπηρεσίες υγείας και online υπηρεσίες υγείας, ηλεκτρονική διακυβέρνηση και υπηρεσίες προς τους πολίτες.

­    Προώθησης της δημιουργίας ενιαίας κοινοτικής νησιωτικής πολιτικής για τη δημιουργία δυναμικών εμπορικών, οικονομικών και πολιτικών σχέσεων και τεχνικών συνεργασιών με τις γειτονικές χώρες στη βάση αμοιβαίου σεβασμού και ωφέλειας.

Η διαμόρφωση ενός θετικού, αλλά και ταυτόχρονα ευέλικτου, ευρωπαϊκού πλαισίου είναι αναγκαία έτσι ώστε, σε συνδυασμό με τις πολιτικές που θα υιοθετηθούν σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, να διαμορφωθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη του νησιωτικού χώρου.

Από την άλλη μεριά, οι διεκδικήσεις των νησιών δεν θα πρέπει να προσβλέπουν μόνο στην εξασφάλιση αυξημένης ροής πόρων προς αυτά, αφού αυτοί δεν αρκούν για να εντάξουν τα νησιά σε ένα κατάλληλο πλαίσιο αναπτυξιακής προοπτικής.

Είναι λοιπόν αναγκαία η εφαρμογή διαφοροποιημένων κανόνων και πολιτικών (όπως πχ. ενεργειακή, μεταφορών, ανταγωνισμού, γεωργίας κλπ), έτσι ώστε να εξασφαλιστεί ότι οι διαφορετικές περιοχές της ΕΕ και οι επιχειρήσεις τους ανταγωνίζονται περίπου με τους ίδιους όρους για να φτάσουν στο κοινό στόχο: την πραγματική οικονομική και κοινωνική σύγκλιση και γενικότερα την αειφόρο ανάπτυξη.

Όραμα όλων μας αποτελεί, πιστεύω, η ύπαρξη ενός νησιωτικού χώρου που δεν πρέπει να υστερεί σε τίποτε στην ανάπτυξη ή στην ποιότητα ζωής, πλήρως ενταγμένου στο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Με τις προκλήσεις να βρίσκονται μπροστά μας απαιτείται συντονισμένη δράση σε όλα τα επίπεδα.

Σας ευχαριστώ.